«ԱՌԱՆՑ ԱՆՑՅԱԼԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ և ՀՍՏԱԿ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ԴԱՏԱՊԱՐՏՎԱԾ ԵՆՔ ՍԽԱԼՆԵՐԻ ԿՐԿՆՈՒԹՅԱՆ»

«Իրատես de facto»-ի հարցերին պատասխանում է Սևծովյան տնտեսական համագործակցության (ՍԾՏՀ) ԽՎ-ում ԱԺ պատվիրակության ղեկավար ԳԱԳԻԿ ՄԻՆԱՍՅԱՆԸ
-ՍԾՏՀ ԽՎ 36-րդ նստաշրջանն այս անգամ Տրապիզոնում էր` Թուրքիայում։ Առաջի՞ն անգամ էիք հարևան երկիր մեկնում:
-Ոչ միայն ես, մեր ողջ պատվիրակությունն էր առաջին անգամ լինում Թուրքիայում` Արեգ Ղուկասյանը, Վարդան Խաչատրյանը, Վարդան Բոստանջյանը: Պատվիրակության կազմում ընդգրկել էինք արտգործնախարարությունից Արսեն Ավագյանին, որը Թուրքիայի մասնագետ է և հիանալի տիրապետում է թուրքերենին:
-Ինչպե՞ս հասաք Տրապիզոն:
-Օդանավով` Թբիլիսիից Ստամբուլ, այնտեղից` Տրապիզոն:
-Տրապիզոնում պահպանվե՞լ են հայերին, հայերի գոյությունն ու ներկայությունը հիշեցնող վկայություններ:
-Մինչև վեհաժողովի սկիզբը մի կարճ ժամանակ ունեինք և որոշեցինք գնալ հայկական եկեղեցի կամ այնտեղ, որտեղ եղել է հայկական եկեղեցին: Մինչ կոտորածները Տրապիզոնը հայաշատ քաղաք է եղել` 20000-ից ավելի հայեր են ապրել: Ցավոք, որևէ հայկական եկեղեցի կամ հայկական եկեղեցու ավերակներ չկային Տրապիզոնում: Մեզ առաջարկեցին հունական եկեղեցի գնալ, պարզվեց, որ գմբեթի խաչին կիսալուսինն է փոխարինել, և եկեղեցին էլ ծառայում է իբրև թանգարան` բակում շարված էին քրիստոնեական ու ոչ քրիստոնեական մշակույթի պահպանված բեկորներ:
-Գերեզմաններ կայի՞ն բակում:
-Հավանաբար ոչ, որովհետև նկատելի չէին, բայց կային խաչքարերի, եկեղեցիների քիվերի, կամարների բեկորներ, մի մեծ մարմարյա սալ կար` հայերեն փորագրություններով: Մռայլ էր պատկերը, եկեղեցու ներսն էլ փորձել էին վերանորոգել, բայց այնքան անշնորհք, որ ավելի շատ փչացրել էին: Եկեղեցու բակում կային և հելլենական ժամանակների տաճարի ավերակներ:
-ՍԾՏՀ ԽՎ նստաշրջանն ի՞նչ հիմնական թեմայի էր նվիրված:
-Խորհրդարանների դերը մշակույթների և քաղաքակրթությունների երկխոսության բնագավառում: Վեհաժողովը բավականին լավ էր կազմակերպված, առաջին նիստին մասնակցում էին Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի նախագահ Շահինը և խորհրդարանի նախկին նախագահ, այժմ փոխվարչապետ Բյուլենտ Առինչը, ներկա էր և ՈՒկրաինայի խորհրդարանի նախագահը. Տրապիզոնում կազմակերպության նախագահությունը Թուրքիան փոխանցեց ՈՒկրաինային:
-Մեր պատվիրակությունը ելույթ ունե՞ր:
-Հիմնական թեմայով ելույթի իրավունք ունեին խորհրդարանների նախագահները և պատվիրակությունների ղեկավարները: Ես հանդես եկա ընդարձակ ելույթով, ներկայացրի հիմնական թեմայի վերաբերյալ մեր պետության դիրքորոշումն ու քաղաքականությունը ներքին և արտաքին հարաբերությունների բնագավառներում: Նշեցի, որ համաշխարհային հանրությունն ամեն ինչ անում է, որ այս հարցերը դրական լուծում ստանան, սակայն դեռ շատ աշխատանքներ կան անելու: Տարածաշրջանի կայուն զարգացման համար կարևորեցի այդ խնդիրներին բոլոր երկրների հավուր պատշաճի ուշադրության անհրաժեշտությունը:
-Ելույթ ունենալով Թուրքիայում` Դուք քննադատեցի՞ք թուրքերին ու նրանց կրտսեր եղբայրներին, թե՞ կլորացրիք սուր անկյունները:
-Բնականաբար, սուր անկյունները կլորացնելու համար չէինք գնացել, ես ներկայացրի Թուրքիայի ու Ադրբեջանի վարած քաղաքականությունը: Մասնավորապես, ասացի, որ 21-րդ դարում, երբ պետք է ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհի հետ հարաբերությունները կառուցել մշակութային ավանդույթների հանդուրժողականության, փոխադարձ հարգանքի ու փոխըմբռնման հիման վրա, անթույլատրելի են այլ ազգերի մշակութային ու կրոնական հուշարձանների ու արժեքների ոչնչացումը, մինչդեռ Ադրբեջանը հայկական ժառանգության ոչնչացման հետևողական քաղաքականություն է վարում, ինչի ապացույցը 2005 թ. Նախիջևանում Ջուղայի 9-16-րդ դարերի հազարավոր գերեզմանաքար-խաչքարերի բուլդոզերով ոչնչացումն էր և տեղում ռազմական ուսումնարանի կառուցումը: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Գլխավոր ասամբլեայի բանաձևում Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացման մասին ասվում է, որ համաշխարհային մշակույթի հարստությունը կազմող այդ խաչքարերն այլևս չեն կարող հաջորդ սերունդներին փոխանցվել: Գլոբալացման, տարածաշրջանային և միջազգային համագործակցության պայմաններում, որոնք համակեցության հիմնարար սկզբունքներն են այսօր, Հայաստանի շրջափակումը հարևան Թուրքիայի կողմից միանգամայն անթույլատրելի երևույթ է: Շրջափակման անհապաղ դադարեցումը միայն կարող է վկայել, որ Թուրքիան ընդունում է համագործակցության ու մարդասիրության համընդհանուր սկզբունքները:
-Ի՞նչ արձագանքներ եղան այդ քննադատությանը:
-Թուրքիայի կողմից արձագանքներ չեղան, թեպետ նիստում նախագահում էր Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի նախագահ Շահինը, ներկա էր և փոխվարչապետ Առինչը: Ադրբեջանական պատվիրակությունը նստաշրջանին չէր մասնակցում խորհրդարանական ընտրությունների պատճառով: Ելույթը լավ ընդունվեց, և շատ պատվիրակությունների անդամներ հետո շնորհավորեցին ինձ: Հիմնական թեմայից բացի, երեք հանձնաժողովները ներկայացրին իրենց պատրաստած զեկույցները, մեր պատվիրակության բոլոր անդամներն իրենց տեսակետները հայտնեցին հանձնաժողովներում քննարկվող թեմաների վերաբերյալ: Իբրև տնտեսական հանձնաժողովի նախագահ` ես ներկայացրի մեր հանձնաժողովի առաջարկները տարածաշրջանում ծովերի աղտոտվածության խնդրի վերաբերյալ: Դա լուրջ բնապահպանական խնդիր է, վերաբերում է Ազովի, Սև, Միջերկրական, Էգեյան, Մարմարա ծովերին, որոնք աղտոտվածության բարձր մակարդակ ունեն, և մեր հանձնաժողովը ՍԾՏՀ նախարարների խորհրդին հանձնարարականներ տվեց աղտոտվածության մակարդակը սահմանափակելու վերաբերյալ: Մեր պատվիրակության համար չափազանց կարևոր էր հաջորդ հարցի քննարկումը: Վեհաժողովի նախագահի տեղակալներից մեկի պաշտոնը թափուր էր: Մենք ներկայացրել էինք Արեգ Ղուկասյանի թեկնածությունը: ՈՒրախությամբ պետք է նշեմ, որ նա առանց առարկության հաստատվեց այդ պաշտոնում: Սա շատ մեծ հաղթանակ էր մեր պատվիրակության համար. առաջիկա 2 տարիներին ՍԾՏՀ ԽՎ բարձրագույն մարմնում` մշտական հանձնաժողովում, մեր պատվիրակությունը կունենա 2 անդամ:
-Առաջներում եղե՞լ է նման ներկայացվածություն:
-Ոչ, նախկինում երբևէ հայկական պատվիրակությունը 2 անձով ներկայացված չի եղել մշտական հանձնաժողովում: Դա, իհարկե, որոշակի առավելություն կտա զանազան հարցերի քննարկումներում, վեհաժողովի փոխնախագահի պաշտոնը թույլ է տալիս նաև վեհաժողովի նիստեր վարել, ինչը ևս կարևոր է, հատկապես` երբ քննարկվում են Հայաստանի համար էական հետաքրքրություն ունեցող հարցեր: Վեհաժողովի հիմնական թեմայից բխող հետաքրքիր մշակութային ծրագիր էր կազմել թուրքական պատվիրակությունը. մեզ տարան ծովի մակերևույթից 1300 մ բարձրության վրա գտնվող քրիստոնեական եկեղեցական մի համալիր: Հենց այնտեղ թուրքական TRT3 հեռուստաընկերությունը հարցազրույցներ վերցրեց բոլոր պատվիրակությունների ղեկավարներից, այդ թվում և` ինձնից:
-Ի՞նչ թեմայով էին հարցազրույցները:
-ՈՒզում էին իմանալ մեր կարծիքը վեհաժողովի վերաբերյալ: Ես անդրադարձա վեհաժողովի պատշաճ կազմակերպմանը և կրկնեցի իմ ելույթի` Ադրբեջանին ու Թուրքիային վերաբերվող հատվածները: Անկեղծ ասած, հետաքրքիր էր` թուրքական պաշտոնական լրատվամիջոցը կհեռարձակի՞ այդ հարցազրույցը: Երբ տեղեկացա, որ, ի թիվս մյուս պատվիրակությունների ղեկավարների խոսքի, առանց կրճատումների հեռարձակվել է նաև իմ խոսքը` ուրախացա, և առաջին հերթին թուրք ժողովրդի համար:
-Տրապիզոնում ինչպե՞ս էիք Ձեզ զգում, անհարմարության զգացում չկա՞ր:
-Բարդ ու հակասական են իմ տպավորությունները: Տրապիզոնը Թուրքիայի առաջին տասնյակի մեծ քաղաքներից չէ, ընդամենը 300000 բնակչություն ունի, բայց քաղաքում հինգաստղանի հյուրանոց կա: Բավականին բարձրակարգ ավտոմայրուղիներ կան` եվրոպականից ոչ պակաս մակարդակով, բայց կան նաև եվրոպական աչքի համար դժվարընկալելի տեսարաններ: Օրինակ` օդանավակայանում ականատես եղանք Մեքքա ուխտագնացության մեկնող հավատացյալների` միայն սավաններով փաթաթված տղամարդկանց: Այդ մարդիկ հենց օդանավակայանի սրահում նամազ արեցին. տեսարանը մեզ համար տարօրինակ էր, իսկ կեսօրին օդանավակայանից հանկարծ անհետացան բոլոր տղամարդ աշխատակիցները, որոշ ժամանակ անց պարզվեց` գնացել էին նամազի: Քաղաքում շատ էին գլխաշորով ու մինչև կրունկները հասնող ամառային վերարկուներով աղջիկներն ու կանայք, բայց կային նաև եվրոպական հագուկապով կանայք: Շատ ցայտուն էր ազգայնական և մուսուլմանական կուսակցությունների դիրքորոշումների տարբերությունը: Աթաթուրքն ընդգծված ազգայնական ուղղության ներկայացուցիչ էր, նա լատինատառ դարձրեց նաև այբուբենը, ինչը մինչև հիմա դժգոհություն է առաջացնում, որ կտրեց թուրքերին իրենց անցյալի մշակույթից: Աթաթուրքը դեմ էր մուսուլմանական տարազին, գլխաշորերին, մինչդեռ հիմա դրանք ընդունված են: Հակասականությունը զգացվում է ամեն քայլափոխի, և դժվար է ասել, թե ինչ հանգրվանի կբերի: Ստամբուլից Տրապիզոն չվերթների արանքում 5 ժամ ունեինք և որոշեցինք զբոսնել Ստամբուլում ու այնտեղ տեսանք պատկերներ, որ Տրապիզոնի համար ընդհանրապես անընդունելի ու անհնար կլինեին` փողոցում ծխող երիտասարդ աղջիկներ` խիստ եվրոպական հագուկապով: Ներքին խոր տարբերություն կա մայրաքաղաքի և մյուս շրջանների միջև: Կա մեծ քաղաքների Թուրքիա` Ստամբուլ, Իզմիր, Անկարա, որոնք, կարծես, իսկապես եվրոպական ստանդարտներով են ապրում, կան, կարծես, միջանկյալ վիճակներում ապրող քաղաքներ և կա մնացած Թուրքիան, և այս երեքը շատ չափանիշներով խորապես տարբերվում են միմյանցից:
-Կա միջնադարյա՞ն Թուրքիա ու կա ժամանակակի՞ց Թուրքիա:
-Ես կդժվարանամ նման գնահատական տալ, բայց տարբերությունն ակնհայտ է, և ոչ միայն արտաքին, այլև աշխարհայացքային ու աշխարհաքաղաքական: Թուրքիայում կա ներքին մի խոր խնդիր` մուսուլմանության, ազգայնականության և ժամանակակից եվրոպական ընկալումների տարբերությունը: Մի պետության մեջ դժվար է պատկերացնել, որ այս երեք մոտեցումները տևական ժամանակ կարող են անպրոբլեմ գոյատևել: Թուրքիան վաղ թե ուշ պիտի ընտրություն կատարի, որքան ցավոտ կամ անցավ կլինի այդ ընտրությունը, դժվար է ասել: Ի դեպ, արդեն սկսել են 2011-ին կայանալիք խորհրդարանական ընտրությունների նախապատրաստական աշխատանքները, և իմ նշած խնդիրներն ամենասուր բանավեճերի տեղիք են տալիս:
-Թուրք պատգամավորների հետ քննարկումների առիթ ունեցա՞ք:
-Այո, և շատ հետաքրքիր: Քննարկումների ժամանակ նրանք ընդունում են, որ Հայաստանի հետ սահմանը փակելը եղել է սխալ որոշում, և այն բացելու հնարավորություններ պիտի գտնել: Նրանք փորձում էին համոզել, որ Թուրքիայի բարձրաստիճան իշխանություններն ամեն ինչ ուզում են անել Հայաստանի հետ հարաբերությունները նորմալացնելու համար, բայց կան պրոբլեմներ, որոնց հետ պետք է հաշվի նստել: Նշում էին նոր ավարտված հանրաքվեի, առաջիկա ընտրությունների, ընդդիմության, ադրբեջանական լոբբինգի խնդիրները, մենք ասում էինք, որ բանակցությունները հասել են այն կետին, որ կամ պետք է Թուրքիան վավերացնի արձանագրությունները, կամ հրաժարվի վավերացնելուց: Նրանք ասում են, որ չեն կարող հաշվի չառնել ադրբեջանցիներին, գուցե մենք ինչ-որ զիջումների գնանք Ղարաբաղի հարցում:
-Իսկ Դուք ի՞նչ էիք ասում:
-Մենք բացատրում էինք, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ղարաբաղյան կոնֆլիկտին ուղղակի մասնակցություն չունեն, որ կոնֆլիկտի կողմերը ԼՂՀ-ն և Ադրբեջանն են, և այստեղ միակողմանի զիջումներ լինել չեն կարող. կարող են լինել փոխզիջումներ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև: Հետաքրքիր էր նաև նրանց տեսակետը` անցյալի կնճռոտ հարցերի վերաբերյալ: Նրանք այն կարծիքին են, որ դժվար ու անշնորհակալ գործ է` պարզել անցյալում ազգերի փոխհարաբերությունները, բազմաթիվ հակասական փաստեր, տեղեկատվական աղբյուրներ կան, գիտնականների իրարամերժ տեսակետներ, և շատ ավելի ճիշտ է ոչ թե այդ խնդրի մեջ խորանալը, այլ անդրադառնալն այն խնդիրներին, որոնք միավորում են ժողովուրդներին և այդ ճանապարհով առաջ գնալ` անցյալի բեռը թողնելով պատմաբաններին:
-Դա պաշտոնակա՞ն, թե՞ անձնական տեսակետ է:
-Դա տարածված տեսակետ է, որին մենք համաձայն չէինք, որովհետև առանց անցյալի ուսումնասիրության և հստակ գնահատականների` դատապարտված ենք սխալների կրկնության: Պատիժն ուղղված է ոչ միայն հանցանքը կատարողին, այլև հանրությանը, և պատժի փաստն անհրաժեշտ է հանրային ճիշտ ազդակների ձևավորման համար: Անմտություն է առաջ գնալ` առանց խորամուխ լինելու պատմության մեջ, պարզելու մեղավորներին և գնահատական տալու մեղքին:
-Ձեր տպավորությամբ` Թուրքիան կարո՞ղ է երբևէ դառնալ այն երկիրը, որ ընդունի իր նախնիների կատարած ոճիրը:
-Երբեք մի՛ ասեք` երբեք: Այնուհանդերձ չեմ կարծում, որ դա կլինի տեսանելի ապագայում: Եթե դա լինելու է, նախ դրա շունչը պետք է զգացվի ոչ ծայրամասերում, այլ Եվրոպային կպած Ստամբուլում: Սաղմերը, կարծում եմ, կան, և Հայաստանի նախագահի սկսած քաղաքականությունը նոր լիցք հաղորդեց դրան: Ստամբուլի կենտրոնական հրապարակում ապրիլի 24-ին թուրք մտավորականները դատապարտեցին տեղի ունեցածը, նրանց մի ստվար զանգված ընդունեց ցեղասպանությունը և ներողություն խնդրեց: Ես կարծում եմ, որ նախաձեռնողական արտաքին քաղաքականության արդյունք բացախոսությունը դրական արդյունքներ տվեց: Բայց ե՞րբ դա կհասնի ամբողջ թուրքական հասարակության գիտակցությանը, դժվար է ասել: Մենք առիթ ունեցանք գրախանութում լինելու, և մեր թուրքագետ գործընկերը ցեղասպանությանը նվիրված մի գիրք գտավ, որը ներկայացնում էր, թե 1915 թ. հայերն ինչպես են կոտորել թուրքերին: Թուրքական իշխանությունները ջանք չեն խնայում իրականությունը գլխիվայր շուռ տալու համար: Պաշտոնական քարոզչամեքենան աշխատում է ամբողջ թափով: Գրախանութում խոսակցության ժամանակ թուրքը երկար պնդում էր, որ հայերի ցեղասպանություն չի եղել ու չէր էլ կարող լինել, բայց վերջում ասաց` հա, եղել է, պապս էլ մասնակցել է կոտորածին: Նա մեկն էր 72 միլիոնից, որ ընդունեց ցեղասպանությունը:
-Իսկ գուցե արժե բոլորին մեկ առ մե՞կ հանդիպել:
Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ